Ko te fakahāhā o ’Uvea nei mo Futuna
Ko Uvea mo Futuna ҆e ko he « koleketivitē » o kogatai tu’u mama’o mo Falanisē, ҆iā kilometa e 16 000, pe’e2 fakalaka atu (ʼe lau māhani ko kilometa e 22 000), i te loto Moana o te Pasifiká. I tonā kei haohaoa aipē mai tonā mamata e he haha’i tulisi kaugamālie, ko motu foki ҆aē ko ʼUvea mo Futuna mo Alofi ’e kei ma’u aipē ni ҆onatou mātaga ma’uhiga ’e he’eki ulufia e ni haha’i tulisi.
Ko ʼUvea mo Futuna, logolā tanā tahi tu’u mo tana aga fakapolinēsiá, kae ’e kau nāua ki te tu’u o te ҆atu motu o Polinēsiá, i he ҆ā tapa tolu (triangle). Pea ko tonā vaha mama’o mo Fisi mo Ha’amoa ko kilometa e 300 pea ko tonā vaha mama’o mo Niukaletōnia ko kilometa e 2100, kae kilometa e 2800 mo Tahisi.
Ko te kātoa o te kaugamālie o te haha’i o te telitualé ’e ko te toko 11 562 ’e kei nonofo ai i te temi nei, ko te vae 2 ki te 3 i Uvea-nei mo te vae 1 ki te 3 i Futuna.
Ko motu ҆aenī ko ʼUvea mo Futuná ’e ko he telituale makehe ҆osi ia, he ne’e he’eki fatogia nāua mo fakalogo ki he pule’aga mai tu’a, pea ne’e hoki nā fia ulu leva nāua o kau ҆osi ki te Lēpupilika falaní, kae ne’e nā fia taupau aipē ʼonā pule’aga-hau e 3. Koia foki ҆aē ne’e fakafelōgoi aipē e ’onā haha’í, ia te ma’uli fakapāpālagí pea mo te ma’uli mo aga fakafenua ҆aē ’e lagi tataupē mo ’ihi haha’i o te Pasifiká
Ko te telituale o motu ko ʼUvea mo Futuná’e tu’u ia, i te loto Pasifika o te potu-togá (sautē). Ko ҆atu motu ’e natou feovī ҆osi, ko te ҆atu motu o Fisi, i te potu toga-mulí (sautē-uesitē) (iā kilometa e 280 mai Futuna) pea mo te ҆atu motu o Ha’amoá, i te hopo’aga o te la’ā pe’e potu hahaké ('esitē) iā kilometa e 370 mai ’Uvea. Ko te Telitualé ҆e ko ҆ona motu tāfito e 3, ko ’Uvea-nei ’e tu’u kehepē ia, pea mo Futuna mo Alofi, ko tonatou vaha mama’o, ko kilometa e 230.
Ko Uveá ia, ’e ko he motu ne’e fakatupu e ni gutu’umuafi ’āfea kua mamate pea ҆e ko he motu mālalo pē ia. Ko ҆ona kilometa tapa 4 e 77(pe’e 96).
Ko te tu’u fakaseokalafiá
Pea ҆e teiteipē ia ke hālafalafa i lalo. ’E ҆ā takatakai ia e hona tailoto i ҆alo nei. Ko Mata’utu ҆e ko tona kolomu’á pea kua tu’u mo tona mala’evakalele fakavaha’apule’aga.
Ki Futuna ia mo Alofi (i Alofi, ko te matu’a e tokotahi ’e nofo ai !) Ko motu ҆aia e lua ne’e fakatupu pē ia e ni gutu’umuafi pea ko ni motu ʼe māʼoluga, mo ҆onā kilometa tapafā e 64, mole ni’onā tailoto, ko te mo’uga mā’oluga o Futuna ko Puke, iā meta e 524. Ko pule’agahau o Futuna e lua, ko Alo, ҆aē ’e tu’u ai te mala’evakalelé pea ko Sigave ’aē ’ē tu’u ai te taulagá.
Ko te ’aelé (kilimā)
Ko te ’aele (kilimā) o motu e 2 ’e māfana mo taitai, vevela pea palapala (māhūhū), ’e mole i ai he fasigāta’u magemage.
Ko te mālalo mo te mā’oluga o te māfana o te ’aelé mo tona mokomokó ’e nofo pē i te vaha o te 22 tēkelē ki te 32° C, o fēia aipē lolotoga te ta’u kātoa. Ko te fakafuafua o te lahi o te ҆uá i te ta’u, ’e mā’oluga age iā milimeta e 3 000. Ko te hōkosia o ni afā ’e si’isi’ipē mo tahitahiga.
Ko te hisitoliá
Ko Uvea mo Futuna ne’e fakahaha’i ia, kua ’osi atu ki ai ia ta’u e 3400 e te haha’i ’ositolonēsia ҆aē ne’e omai mo te ipu/kulomakakele Lapitá. Ko fa’ahiga pōtelī makehe ҆aia, ne’e natou fa’u, pea koia ҆aē ’e lahi te ma’u o ҆ona toetoega ҆āfea i te Pasifiká.
I ’Uvea nei, ne’e hoki mahino lelei tona hisitoliá i tona nofo’i e te kau Togá, i tona XV sēkulō. He ko te’ū felōgoi mo Togá ne’e fai tu’uma’upē ia lolotoga ia sēkulō e 2, ko te tupu’aga lā ҆aia o te fakatu’u o he fa’ahiga kau ʼAliki, mai te tumutumú ki lalo, ҆aiapē foki ’e kei tu’u, iā ҆aho nei.
I Futuna leva ia, ko tona tautau faiga’i e te kau togá ke natou ’ohofi, i tona XV mo tona XVI sēkulō, ne’e mole lava, he ne’e teke’i aipē nātou e te kau futuná.
Kae, i to’onā XVII sēkulō, ko te kau Ha’amoa leva ia, ҆ae ne’e nonofo i Futuna, pea ko pule’agahau ҆aenā ʼe kei tutu’ú i te temi nei ne’e kamata ia mai tona XVIII sēkulō.
- I te ta’u 1616, ne’e kaku mai ai ki Futuna mo Alofi ni haha’i faikoloa mai Holonia, o natou fakahigoa ai te’ū motu 2, ko « ҆atu motu o Horn ». Pea i te ta’u 1767, ko te kāpiteni leva ia ko Samuele ’Ualisí, aē ne’e taumai ki te motu ko ’Uveá, o fakahigoa ki tona higoá, ko Ualisi… Ne’e toe fakahigoa ia ’Uvea e te kau kumifenua papālagí ko te « Motu fakafīmālie’aga» (La Consolation) kae higoa Futuna ia ko te « Fānau pulinoa ». Ko ҆uluaki papālagi ne’e nonofo tu’uma’u leva iā motu ҆aenī e 2, ko te kau Pātele Misionea o te kautahi o Malia, talumai te ta’u 1837, o natou gāue tafitopē ki te fakamahino o te Evaselió (logo manu’ia) ki te haha’í.
- I te ta’u 1842, kua lotu katolika kātoa ia te haha’i o Uveá, pea ko Futuna ia, i te ta’u 1846.
- Iā ta’u 1887 ki te 1888, ne’e fakamo’oni ai te tālaga-felōgoi ke malu’i ia ’Uvea nei mo Futuna e Falanisē (poloteketolā), koia foki, ke koutou fakamo’oni ai lā ko ’Uvea-nei mo Futuná ne’e he’eki fakakolonī mai tu’a.
- Mai te ta’u 1942 ki te ta’u 1946, ko te temi nofo ҆aia o te kau sōlia Amelika i Uvea-nei, o natou fai ai ni gāue lalahi ’e kei ’iloga pē, o hagē ko te ’ū alá, mala’evakalele, uafu…
- I te ta’u 1959, ne’e fai ai leva te vote filifili a te haha’i kātoa o ʼUvea nei mo Futuná o natou ҆io ai ke natou tāpiki ki Falanisé, pea ne’e hoki fakahoko tonu leva i te ta’u 1961, o fakatu’u ai leva, ko te telituale o kogatai tutu’u mama’o o Falani. Pea talumai te ta’u 2003 ko Uvea mo Futuna ne’e nā liliu ai nāua o higoa ko te « koleketivitē » o te ’ū tai mama’o o Falaní…
Ko te aga fakafenua pea mo te koloa mai te ’ū kui.
Ko te fakatu’utu’u fakafenua o te nofo a ’Uvea-nei mo Futuná ’e hoko atu pē ia, iā tafa o te ma’uli fakalēpupilika Falaní.
Pea ko te tohi lao o te ta’u 1961, ҆e fakatu’u tāfito aipē ia : ko te lēpupiliká (pule’aga falani) ’e ina malu’i mo faka’apa’apa ki te fakahoko fa’italiha e te kau ’uvea mo te kau futuná ia tanatou lotú, mo ҆anatou tui pea mo ҆anatou aga’ifenua.
Ko te pule’agahau e tahipē i ’Uvea, kae ko pule’agahau e 2 i Futuna. Ko te pule’agahau o Aló mo te pule’agahau o Sigavé. Ko te pule’agahau takitahi ’e fakatu’utu’u fēnei : ’e i ai tona ҆Alikihau mo tona kau ҆aliki fa’u, mo’ona faipule pea mo’ona ’aliki pulekolo ; pea ko te kau ’aliki fakafenuá ’e filifili i te’ū fāmili ’alikí. Ko te ’Alikihau takitahi ’e pule ia ki te haha’i o tona pule’agá i te me’a fuapē o te ma’uli fakafenuá mo fakapule’aga falaní, pea ҆e toe kau ia i te fono fakakōvanā.
O 'uhiga mo te hisitolia o ʼUvea nei mo ҆ana aga’ifenua pea mo tana leá 'e kei 'iloga aipē te aga a Togá, ko te lea ia a Futuná ’e ovi agepē ia ki te lea fakaha’amoá. Pea ko toetoega 'āfea o te nofo a Toga i ’Uvea nei ’e kei 'iloga pē.
Ko te lotu katoliká,’e ma’uhiga ’aupito i te ma’uli o te haha’i i te ҆aho fuli. Ko ҆ona ҆aho tauhi tāfito pea mo’ona ҆aho lalahí ’e fakama’uhiga tu’uma’u aipē ҆aki te momoli faka’ali’aliki o he misa fakafeta’i, o hoko atu ki ai mo te fai o he kava faka’ali’aliki, o oloi’aki he kātoaga (ko te vahevahe o te ’ū me’a’ofá) pea mo te ’ū tāme’e faka’uvea leva. Ko to’oto’oga tapu o te komūnio fo’ou mo te kōfilimāsió ’e ko ni vāega ma’uhiga i te ma’uli o te kau talavou mo finemui o ’Uvea mo Futuna pea mo’onatou fāmilí.
Ko te aga’ifenuá (kutimi)
« Ko te aga’ifenuá (kutimi) » 'e kei ma’uhiga ҆aupitōpē ia i te loto o te tagata ҆uveá pea mo te tagata futuná, i tonā ma’uli i te ҆aho fulí he ҆e kei taupau kātoapē ia mo fakaha’ele, logopē ia felāve’i mo te kau papālagí.
’E lahipē ia gāue ’e hoki mahino tona faí i te aga’ifenuá pea lahi ni faigata’a’ia ’e hoki pule’aki’i ’aki te aga’ifenuá.
He ko te aga fakafenua ia ’e fakahoko tāfitopē ia i te ma’uli fakatahí, o fakatafitopē ia ki te manatu fakatahi ҆aia ’e fakahā mai ai ’otatou talatuku pea mo ҆atatou ҆aga’ifenua, o fēiapē kiā vāega lalahi o te nofo fakafenua māhaní.
Ko te fai o te aga’ifenuá ’e ko he faigamālie ki te haha’í ke natou fetokoni’aki ai pea mo taupau aipē te felōgoi lelei i te vaha fakafāmilí, mo fakakolo pe ҆e fakapalōkia.
Pea ’e tonu foki ia ke fai’aki he ma’ukava, o fakalogopē te filifili o te ma’ukavá ki te ma’uhiga o ҆aē ’e fai ki ai te aga’ifenuá pea mo te ma’ukava ’e feala ke ma’u (pe ko he mo’i kava, mo’i pata, hina kava papālagi, kalātō me’ainu, pe ko he sila fo’i falā…).
Ko te to’oto’oga o te Kavá
Ko te fai o he kava ’e ko he me’a ia ’e kei ma’uhiga aipē i te ma’uli fakatahi o te haha’i ’uvea mo futuná, o hagēpē ko ʼihi haha’i o te pasifika sauté he ko te faipē o te kavá, ҆aē ne’e momoli o fakama’uhiga’aki te’ū ҆atua paganí, i mu’a o te taumai a te ҆ū ҆uluaki papālagí.
Ko te kupu ko kavá ҆e ҆uhiga ia ki te fu’u ҆akau o te fāmili « puaviliē », ҆aē ’e higoa fakapoto, ko te (piper methysticum), ko te ҆akau ҆aia ’e faka’aoga ҆ona va’á mo ’ona aká mo’o teuteu’i o te to’oto’ga o te kavá, i he tāno’a.
Ko te to’oto’oga o te kava ҆aia, ’e kamata’aki te fakanofo o he hau fakafenua, pea mo te kau ҆aliki fakafenua, pea ko ia pē ’e kei fakahoko’aki tāfito ia fa’ahiga to’oto’oga kehekehe mo te ҆ū tālaga felōgoi fakatahi pe’e fakavāega, fakalotu pe’e kailoa.
Ko te kātoagá
’E palalau ki te kātoaga mokā fakatahitahi te haha’í ki tonatou pulé, i te hoko o he koga ma’uhiga. ’E hoa pē te kātoaga mo te kava faka’aliki. Ko tona ҆uhiga ko te vahevahe pē ia o te ҆ū mōlagá, te fai’umú mo’ona koloa (puaka, ҆ufi, fala …) pea hoko atu ki ai mo ni tāme’e mokapau ’e ko he ҆aho fakafiafia, pea mo ni hualau. Ko te ҆ū teu o te tāme’e ҆aia ’e ko ni teu faka’uvea pē ia ne’e gaohi’aki te ’ū lau’akau o te fenuá.
Ko te gāue fakatufuga fakateuteu/Ko te ’alatisanā.
Ko te gāue fakatufuga māhaní, ‘e ko he koga ma’uhiga ia o te 'uhiga 'uvea mo futuná, ҆aia ne’e tukuholo pē i te ҆ū loto fāmilí.
Ko’enī ia me’a fakateuteu kehekehe:
- Ko te ҆atu lafi mo te gatú (ko gāue ҆aia ’e tohi i te laututú).
- Mo gāue ’e fai’aki te lau’akaú ( te fala mo te kato lau’akau, pea mo te launiu, o hagē ko te ilí…).
- Mo te ҆atu faigā kahoa figota mo ’ihi ’e tui ҆aki te tega’iakaú (kolotolu, sita, puko, lafo, feta’u…).
- Pe ko te togi ҆akaú (o fai ni fakatātā, tao mo tāno’a) pe ko ni ki’i vaka tafa’aga…
- Mo te fai lolo magoní mo’o tākai mo pani pea mo te tuki tuituí (ko te me’a magoni ҆āfeapē ia).
- Mo te lalaga o ni’ihi teu fakafenua, o hagē ko te ta’ovala, tauaki pe ko te fī o he sisi (fau…).
Pea ki te ҆atu kahoa kakalá leva ia, ’e ko he faka’iloga makehe ҆osipē o te kau Uveá mo te kau Futuná.
Ko ni kahoa matalelei ҆aupitó ҆e tau i te ҆aho fuli ki te ҆alu o gāué pe ҆alu o ako pe ki te ҆alu tāfito o misa, mo ’ihi faigamālie ’e tonu ke tau ki ai hokita kahoa…
Ko te kahoa kakalá, ’e fēnei tona tuí :
’E tui mu’a te sino’i kahoá ҆aki te kili’ihea mo te heahea, koli mo te mapa, faka’aoga mo te fāholá mo te lau higanó : ’e tui pelu pe fakafuiniu…, hili ia pea vaha’i ҆aki te ҆atu fisi’i kakala ҆aenī mokā ‘e ma’u : siale, mohokoi, lagakali mo te lau tanetane ta’ó pea tāla’ā ke magoni, mo te laufau haluhalu pea faka’osi tona fakafihi ’aki te kili’imailé ne’e fakamagoni ҆aki te tega’iheá… ko te kahoa kakala ’e ko he kahoa ia ҆e gata tahipē ia ki ’Uvea mo Futuna ’e fai ai, o tui fio ai te fua’i’akau magoni mo te lau’akau magoni pea mo te fisi’i’akau magoni kehekehe… pea ’e mole toe ma’u ia, i he tahi fenua te fa’ahiga tui kahoa ҆aia…
Ko te fai me’akaí
Ko te ’umu faka’uveá ’e ko he fa’ahiga fakamoho o te ’ū me’akaí, i he gutu’umu ne’e keli i te kelé pea fakavela ai ni makahunu, kae ta’o ki ai te ’ū me’akaí, pea pūlou’i ҆aki ni lau’akau pea hoki tanu ҆aki te kelé, ko he fa’ahiga fakamoho me’akai ’e toe fai pē i ’ihi fenua o te Pasifiká.
Ko me’akai ҆aē ne’e teuteu’i ke ta’o i te ҆umú ’e ko he ki’i puaka mo ni fo’i magisi pe ko te meí pea mo ni vaihū figota… ko te vaihū figotá, o hagē ko ’ihi faigaohi ’e teuteu’i ki he laufusi laumālie kua ’osi lala ke malū, o hilifaki ki ai te figota, pe ko te iká mo ’ihi me’akai ’e fakamoho fēia, i te ҆umú pea lokuloku ake leva te laufusí o ’ai tona niu pea tā’ofi’aki ni laumei o kofu ҆aki te faigaohí pea ha’i aki he pahu’a. Ko te magisi mo te faigaohi ’e ta’o i te loto ҆umú i te fuga maka velá, pea mo te ki’i puaká. Hili ia, ’e hili tona fetaki mo tona lautau ma’a pea mo te lautau mohomoho pea hoki pulou’i ifo ҆aki te laulepó, mo ni ga’asi taga pe ko ni mo’i fala popo, pea hoki tanu faka’osi ҆aki te kelé mo tokaga pē na’a pupū te tanú… o tuku ke moho i he vaelua’i hola pe’e hola kātoa…
Ko te kuka a te kau ’uveá mo te kau futuná ’e lahipē tanatou faka’aoga te māhoa’á mo te hu’a niumatu’u loló mo’o fakamagoni o ҆anatou me’akai faifaigaohí pe fai kuló… ko te’ū magisí ’e mole niu’i. Ko he kuka magoni mo kanolelei, ҆aia ’e hoki ’iloga tona ma’uhigá mokā hoko te ҆ū ҆aho lalahi fakakoló pe fakapalōkiá, pea ’e kau fuli ai te haha’í o « tahi fai o tana kuka ».
Ko ҆atu me’akai ҆aia ’e hilifaki leva fakatahi i ni laupapa mokā hoko ni ҆aho lalahi pe ҆e fakatoka pē i te kelé o fola ai ni pola, ni launiu mo ni laufusi pea hilifaki pē ki ai te me’akai kātoa…
Ko vāega taki o te ҆ū pule’aga o ’Uvea mo Futuna
Ko te fakaha’ele makehe o te pule’aga i ’Uvea mo Futuna ’e fakatu’utu’u pē, ’iā tafa o vāega lalahi ҆aenī e 3 : ko te pule’aga takí, kovanā pe’e pelefē, mo te kau fono o te telitualé ne’e vote’i pea mo te fa’ahi o te kau ’aliki o ’Uvea mo Futuna mo ҆onatou Pule’agahau e 3.
Ko te Pule’aga taki, ko te fakafofoga o Falani (Lepupilika…)
Ko te nofo’aga o te kovanā (pe’e o te pelefē), ko te pule lahi o te telitualé, ’e tu’u ia i Matā’utu, ko te kolomu’a ’aia o ’Uveá. Ko ҆ona selevisi e 8. Ko te Kovanā ’e ina fakafofoga te pule’aga Falaní pea ’e ina toe pule’i pē te koleketivitē, he koia lā ’aē ’e ina fakamo’oni faka’osi ai ’ia te ’ū lao ’aē ’e vote’i e te fono fakatelitualé.
Ki te Fakatahi’aga Faka‘eulopá, ko ‘Uvea mo Futuna, ko he tahi fenua pea mo telituale o kogafenua o te ‘ū vaha’a-tai mama’ó. Ko te tupu’aga ‘aia o te fakahoko e te Fakatahi’aga ‘aia ‘ihi o ‘ana fakatu’utu’ύ i ‘Uvea mo Futuna, ‘uhi ko te gāue a te selevisi ‘e ina fe-fakahoanaki’aki politike o te Pule’agá pea mo gāue lagama’uli o te laka-ki-muá.
Ko te kau fono o te telitualé
Ko te falefono fakatelitualé ne’e fakatu’u i sūlio o te ta’u 1961, pea ҆e fono pē i te falefono ҆aia ’e tu’u i Matā’utú. Ko te kau fonó ҆e fakafo’ou kātoa, i te ҆osi o ta’u e 5. Ko te kaugamālie o te kau fonó, ko te toko 20, pea ҆e filifili ’ia nātou maiā palōkia e 5 (ko palōkia e 3 o ’Uvea nei : ko Mu’a mo Hahake mo Hihifo, pea mo pule’agahau e 2 i Futuna : ko Alo mo Sigave).
Ko te gāue a te kau fono o te telitualé, ko te vote’i o te tohi pa’agá pea mo te fai o ni fakatu’utu’u o gāue ’e fakalogo ki ai ke ina fakahoko o mulimulipē ki te ’ū tonu fakalao o te ҆aho 22 o sūlio 1957. Ko fua fuli o te gāue a te kau fonó pe’e telipelasio, ’e hoki fakamo’oni e te kovanā pea hoki feala tona fai.
Ko te tohi lao o te ta’u 1961 ’e fakamo’oni ia ki te fakatu’utu’u faka’uvea o te sosiete o ’Uvea mo Futuná, pea mo fai fakatomu’a te fakatotonu ҆aenī : ko fakatu’utu’u fuli ’e fakahā i te falefono o te telitualé, ’e tonu ia ke tuku ifo mu’a ia ke vaka’i e te fono a te kovanā mo ’Alikihau e toko tolú, pea mo te fo’i toko 3 ’e hīno’i e te kovanā i te hili o te talamanatu ki ai a te fono o te Telitualé.
Ko te kau ʼAlikí
Ko he koga makehe ҆aia o te telituale : ko pule’agahau e 3, i te loto lepupilika : ko te pule’agahau o ʼUvea i ʼUalisi, pea mo ҆aē o Alo mo Sigave i Futuna.
Ko te ҆ū ʼAliki haú, ko nātou ʼe pule i te nofo fakafenua a te haha’í. Ko te hau o ʼUvea-neí ʼe tokoni kiā te ia te ʼUluaki minisi pea mo tona kau ʼAliki fa’u e toko 6, mo te ʼAliki pule o te tau/tokalelei, mo Faipule e toko 3 i te palōkia takitahi, pea mo te kau pulekoló leva. Ko te kau ʼAliki kātoa ҆aia ʼe kau nātou ki te fai o ni tonu mo ni gāue ke fakahoko o ҆uhiga mo te fenuá. ʼE fakamoʼoni fakalao te kau a te ʼū ʼĀfifio e toko 3 ki te fono fakakōvaná o te telitualé.
Ko te Mālōlōfakasinó, mo te Akó, pea mo te Pa’agá
Ko te falemahaki fakapuleʼaga o Siá, ko ia ʼe ina fakahoahoa ia te gāue ke fai kiā falefaito’o mo falemahaki o ʼUvea nei mo Futuna. Ko te fa’ahiga fakahoko o te ’ū faito’ó ʼe mole totogi ai he me’a e tahi. Ko mahaki ҆aē ʼe koví ʼe fakafolau tāfitopē ia ki Nūmea (Evasan).
O fēiapē ki te fa’ahiga fai o te akó ʼe mole totogi pea ʼe kaku tona fai o gata ki te kolesió i Futuna, kae kaku leva ia ki te pakaloleá i ʼUvea. ʼE fakalogo ia te ako ҆aia ki te pulelahi o te akó (Visileketē). Kua toe tu’u foki mo he līsē fakapule’aga pea mo he līsē ako gāuekele i ʼUvea.
Ko te akó o a’u ki te gata’aga o te ako mālaló kua tuku ia ke fai e te fa’ahi o te lotu katoliká. O fakalogo nātou ki te DEC (direction de l’enseignement catholique). Kua i ai pē mo ni fakatu’utu’u o ҆uhiga mo te tamaliki kua ma’u ʼonatou pakaloleá, o ҆uhiga mo te hoko atu o tanatou akó i ni faleako mā’oluga, pe ҆e i Falani, kae tāfitopē ia i Niu-kaletonia.
O ҆uhiga leva ia mo te pa’agá ʼe faka’aoga i ʼUvea mo Futuna ҆e ko te falā pasifika pē ia, o hagē ҆osipē ko Niu-kaletonia pea mo Tahisí. ʼE tufa mai ia, mai te falepaʼagalahi fakapuleʼaga o te ʼū fenua mamaʼó (IEOM: Institut d’émission d’outre-mer).
Ko te ҆ū telekasio
ʼE i ai mo ni pilo fakatelituale (telekasio) e 3 o ʼUvea mo Futuna, i tu’a pule’aga, i Nūmea mo Pape’ete pea mo Falanisé. Ko telekasio ҆aia ʼe natou gāue o tokoni ki te haha’i o te telitualé ʼe hoko kiā nātou ni faigataʼaʼia lolotoga tanatou nofo mama’o, i te fa’ahi o te ako kehekehe mo te kumi gāué, pe ko te mālōlōfakasinó, o fēia ki te kumi nofo’aga pe ko puleʼaki ʼe tuha mo he tahi kua mate… ʼE natou toe faipuleʼaki foki ki te kumi falā lagafenua pea mo te fakaʼiloʼilo o ʼotatou motú.